10. Sınıf Coğrafya 1. Ünite: Dünya’nın Yapısı ve Şekillenmesi
Dünya’nın Yapısı
Dünya, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle sürekli olarak şekillenmekte olan bir gezegendir. Dünya’nın iç yapısı, manto ve çekirdek olmak üzere iki temel katmandan oluşur.
Manto: Yerkabuğunun altında yer alan ve 3.500 kilometre kalınlığında olan katmandır. Manto, üst ve alt manto olarak ikiye ayrılır. Üst manto, plastik haldedir ve yerkabuğu ile birlikte hareket eder. Alt manto ise katı haldedir ve yerkabuğundan bağımsız olarak hareket eder.
Çekirdek: Dünya’nın merkezinde yer alan ve 5.100 kilometre kalınlığında olan katmandır. Çekirdek, dış çekirdek ve iç çekirdek olmak üzere ikiye ayrılır. Dış çekirdek, erimiş haldedir ve yerkabuğundan bağımsız olarak hareket eder. İç çekirdek ise katı haldedir ve yerkabuğu ile birlikte hareket eder.
Dünya’nın Şekillenmesi
Dünya’nın şekillenmesi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle gerçekleşir.
İç Kuvvetler: Dünya’nın iç kısmından kaynaklanan kuvvetlerdir. İç kuvvetler, yerkabuğunda kıtaların ve okyanusların oluşumundan, dağların ve ovaların şekillenmesinden sorumludur.
İç kuvvetler, iki ana grupta incelenir:
- Orojenez: Yerkabuğunun kıvrılması ve yükselmesi olayıdır. Orojenez sonucunda dağlar oluşur.
[Image of Orojenez sonucu oluşan dağlar] - Epirojenez: Yerkabuğunun yükselmesi veya alçalması olayıdır. Epirogenez sonucunda ova ve platolar oluşur.
Dış Kuvvetler: Dünya’nın yüzeyinde etkili olan kuvvetlerdir. Dış kuvvetler, yerkabuğunda aşınma ve birikim olaylarını meydana getirir.
Dış kuvvetler, dört ana grupta incelenir:
- Akarsu aşındırması: Akarsular, bulundukları yatağa göre farklı aşındırma şekilleri oluştururlar. Akarsuların aşındırma şekilleri, kanal aşındırması, yan aşındırması, taban aşındırması ve eşik aşındırması olarak sınıflandırılır.
[Image of Akarsu aşındırması sonucu oluşan şekiller] - Rüzgar aşındırması: Rüzgar, kuru ve kurak bölgelerde etkili olan bir dış kuvvettir. Rüzgar, toprak, kum ve tozu aşındırarak hareket ettirir. Rüzgar aşındırması sonucunda oluşan şekiller, yardang, kum tepeleri, kum tepecikleri ve kum kumullarıdır.
[Image of Rüzgar aşındırması sonucu oluşan şekiller] - Buz aşındırması: Buzullar, soğuk iklimlerde etkili olan bir dış kuvvettir. Buzullar, bulundukları yüzeyi aşındırarak hareket ederler. Buzul aşındırması sonucunda oluşan şekiller, buzul vadileri, buzul gölleri, buzul sirkleri ve buzul yığıntılarıdır.
[Image of Buz aşındırması sonucu oluşan şekiller] - Kıyı aşındırması: Deniz ve okyanuslar, kıyılarda etkili olan bir dış kuvvettir. Deniz ve okyanuslar, kıyılardaki kayaları ve toprakları aşındırarak hareket ederler. Kıyı aşındırması sonucunda oluşan şekiller, falezler, koylar, körfezler, uçurumlar ve deltalardır.
[Image of Kıyı aşındırması sonucu oluşan şekiller]
Dünya’nın Şekillenmesinde İç ve Dış Kuvvetlerin Etkileşimi
İç ve dış kuvvetler, Dünya’nın şekillenmesinde birbiriyle etkileşim halindedir. İç kuvvetler, yerkabuğunda yapısal değişikliklere neden olurken, dış kuvvetler bu yapısal değişiklikleri aşındırarak ve biriktirerek şekillendirir.
Örneğin, orojenez sonucunda oluşan dağlar, akarsu aşındırması ve buzul aşındırması sonucunda aşınarak ovalara dönüşebilir.
Dünya’nın şekillenmesi, iç ve dış kuvvetlerin sürekli olarak etkileşim halinde olduğu bir süreçtir.