Fiilde Çatı Nedir?
Fiilde çatı, bir fiilin öznesi ile yüklemi arasındaki ilişkiyi ifade eder. Fiil, öznesinin yaptığı veya yaptığına inanılan işi, öznenin gördüğü veya gördüğüne inanılan işi, öznenin birlikte yaptığı işi veya öznenin etkilendiği işi ifade edebilir. Bu farklı ilişkiler, fiilin çatısını belirler.
Fiilde Çatı Çeşitleri
Türkçede üç çeşit fiil çatısı vardır:
- Etken Çatı
- Edilgen Çatı
- İşteş Çatı
Etken Çatı
Etken çatıda, fiilin öznesi, yüklemin gösterdiği işi yapan veya yapana inanılan kişi veya varlıktır. Bu durumda, yüklem, öznenin yaptığı veya yaptığına inanılan işi ifade eder.
Örnekler:
- Kedi fareyi yakaladı. (Kedi, fareyi yakalayan kişidir.)
- Annem yemek pişirdi. (Annem, yemek pişiren kişidir.)
- Çocuklar parkta oynadı. (Çocuklar, parkta oynayan kişilerdir.)
Edilgen Çatı
Edilgen çatıda, fiilin öznesi, yüklemin gösterdiği işten etkilenen kişi veya varlıktır. Bu durumda, yüklem, öznenin gördüğü veya gördüğüne inanılan işi ifade eder.
Örnekler:
- Fare kedi tarafından yakalandı. (Fare, kedi tarafından yakalanan kişidir.)
- Yemek annem tarafından pişirildi. (Yemek, annem tarafından pişirilen şeydir.)
- Parkta çocuklar tarafından oynandı. (Park, çocuklar tarafından oynanan yerdir.)
İşteş Çatı
İşteş çatıda, fiilin öznesi, yüklemin gösterdiği işi birden fazla kişi veya varlık birlikte yapar. Bu durumda, yüklem, öznelerin birlikte yaptığı işi ifade eder.
Örnekler:
- Kuşlar uçtu. (Kuşlar, birlikte uçan varlıklardır.)
- Çocuklar oynadı. (Çocuklar, birlikte oynayan varlıklardır.)
- Arkadaşlar konuştu. (Arkadaşlar, birlikte konuşan varlıklardır.)
Fiilde Çatı Belirleme Yöntemleri
Fiilde çatıyı belirlemek için aşağıdaki yöntemlerden yararlanılabilir:
- Yüklemin öznesi ile yüklem arasında anlamsal ilişki aranabilir. Eğer yüklem, öznenin yaptığı veya yaptığına inanılan işi ifade ediyorsa, fiil etken çatılıdır. Eğer yüklem, öznenin gördüğü veya gördüğüne inanılan işi ifade ediyorsa, fiil edilgen çatılıdır. Eğer yüklem, öznelerin birlikte yaptığı işi ifade ediyorsa, fiil işteş çatılıdır.
Örnek:
-
Kedi fareyi yakaladı. (Kedi, fareyi yakalayan kişidir. Bu nedenle, fiil etken çatılıdır.)
-
Fare kedi tarafından yakalandı. (Fare, kedi tarafından yakalanan kişidir. Bu nedenle, fiil edilgen çatılıdır.)
-
Kuşlar uçtu. (Kuşlar, birlikte uçan varlıklardır. Bu nedenle, fiil işteş çatılıdır.)
-
Yüklemin sonuna gelen eklerden yararlanılabilir. Etken fiiller, genellikle herhangi bir ek almaz. Edilgen fiiller, genellikle -l- veya -n- eklerinden birini alır. İşteş fiiller, genellikle -ş- veya -y- eklerinden birini alır.
Örnek:
- Kedi fareyi yakaladı. (Etken fiil. Ek yok.)
- Fare kedi tarafından yakalandı. (Edilgen fiil. -n- eki var.)
- Kuşlar uçtu. (İşteş fiil. -ş- eki var.)
Fiilde Çatı ile İlgili Önemli Noktalar
- Fiilin çatısı, cümlenin anlamı ile ilgilidir. Örneğin, “Kedi fareyi yakaladı.” cümlesinde, kedinin fareyi yakaladığı anlatılmaktadır. Bu nedenle, fiil etken çatılıdır. “Fare kedi tarafından yakalandı.” cümlesinde ise, farenin kedi tarafından yakalandığı anlatılmaktadır. Bu nedenle, fiil edilgen çatılıdır.