Yapım Ekleri
Yapım ekleri, kelime köklerine veya gövdelerine eklenerek onların anlamını ve işlevini değiştiren eklerdir. Türkçede yapım ekleri, kelimelerin türetilmesinde önemli bir rol oynar.
Yapım ekleri, kelimelerin kök veya gövdesine eklendikleri yere göre ikiye ayrılır:
- Ön ekler: Kök veya gövdenin başına eklenirler.
- Son ekler: Kök veya gövdenin sonuna eklenirler.
Ön Ekler
Ön ekler, kelimelerin kök veya gövdesine eklendikleri yere göre ikiye ayrılır:
- İsim ön ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek isim türetirler.
- Fiil ön ekleri: Fiil kök veya gövdelerine eklenerek fiil türetirler.
İsim Ön Ekleri
İsim ön ekleri, isim kök veya gövdelerine eklenerek aşağıdaki anlamları kazandırırlar:
- Yabancı kökten gelen isimleri Türkçeleştirme: af-et-me (affetme), al-ış-veriş (alışveriş), ka-re-te (karate)
- İsimlerin anlamını genişletme: ev-li (evli), çocuk-su (çocuksu), baş-kent (başkent)
- İsimlerin anlamını daraltma: kitap-lık (kitaplık), ev-cil (evcil), çocuk-luk (çocukluk)
- İsimlerin anlamını değiştirerek yeni bir anlam kazandırma: ateş-li (ateşli, ateşli silah), ay-lık (aylık, aylık gelir), gün-lük (günlük, günlük gazete)
Örnek:
-
Yabancı kökten gelen isimleri Türkçeleştirme:
- af-et-me (affetme) > Arapça kökenli “af” kelimesine -et- fiil eki eklenerek “affetmek” fiili türetilmiştir. Bu fiil, -me eki eklenerek “affetme” ismi türetilmiştir.
- al-ış-veriş (alışveriş) > Arapça kökenli “alış” ve “veriş” kelimelerine -iş eki eklenerek “alışveriş” ismi türetilmiştir.
- ka-re-te (karate) > Japonca kökenli “karate” kelimesine -e eki eklenerek “karate” ismi türetilmiştir.
-
İsimlerin anlamını genişletme:
- ev-li (evli) > “ev” kelimesine -li eki eklenerek “evli” ismi türetilmiştir. Bu isim, “evde oturan, evi olan” anlamına gelir.
- çocuk-su (çocuksu) > “çocuk” kelimesine -su eki eklenerek “çocuksu” ismi türetilmiştir. Bu isim, “çocuksu davranışları olan” anlamına gelir.
- baş-kent (başkent) > “baş” ve “kent” kelimelerine -kent eki eklenerek “başkent” ismi türetilmiştir. Bu isim, “bir ülkenin en önemli şehri” anlamına gelir.
-
İsimlerin anlamını daraltma:
- kitap-lık (kitaplık) > “kitap” kelimesine -lık eki eklenerek “kitaplık” ismi türetilmiştir. Bu isim, “kitapların saklandığı yer” anlamına gelir.
- ev-cil (evcil) > “ev” ve “cil” kelimelerine -cil eki eklenerek “evcil” ismi türetilmiştir. Bu isim, “evde yaşayan, evcilleştirilmiş” anlamına gelir.
- çocuk-luk (çocukluk) > “çocuk” kelimesine -luk eki eklenerek “çocukluk” ismi türetilmiştir. Bu isim, “çocuksu olma durumu” anlamına gelir.
-
İsimlerin anlamını değiştirerek yeni bir anlam kazandırma:
- ateş-li (ateşli, ateşli silah) > “ateş” kelimesine -li eki eklenerek “ateşli” ismi türetilmiştir. Bu isim, “ateşli bir hastalık geçiren” anlamına gelir. Ayrıca, “ateşli silah” anlamına gelen bir isim türetilmiştir.
- ay-lık (aylık, aylık gelir) > “ay” kelimesine -lık eki eklenerek “aylık” ismi türetilmiştir.